GAJA - MATKA ZIEMIA

Gaja w mitologii i kulturze 

Gajusz (Gaius) to imię łacińskie pochodzenia greckiego, rodzaj męski od Gaia (Ziemia) w znaczeniu Syna Ziemi, osoby pochodzącej z Ziemi, ziemianina. Trochę wiedzy o imieniu Gaja (Gaia) przyda się do zrozumienia pochodzenia nazwy instytucji i imion osób znanych jako Gajusz (Gaius). Na starożytność tego imienia wskazuje jego pisownia. Według różnych źródeł bądź to ma ono niewyjaśnione pochodzenie, najczęściej greckie ale także etruskie. W Polsce imię Gajusz poświadczone jest po raz pierwszy w 1394 roku w formie Gajus(z), z możliwymi zdrobnieniami Gasz, Gaszek, Gaszko. Cesarze Rzymscy nosili tytularne imię Gajusz (Gaius), których sensem jest władza nad Ziemią, władztwo i panowanie nad Gają. Gajusz to osoba władająca Ziemią, Gają. 

Gaja (Gaia, Γαῖα) to słowo pochodzenia greckiego: Γαῖα Gaía, Gḗ ‘Ziemia’, łac. Tellus, Terra – w mitologii greckiej Ziemia-Matka, uosobienie macierzyństwa i płodności. Wyłoniła się z pierwotnego kosmicznego Chaosu, tak więc była jednym z najstarszych bóstw (Protogenoi), uosabiała płodność i macierzyństwo całej przyrody. Gaja sama z siebie zrodziła Góry (Ourosi), z miłości jej i Eteru rodzi się Morze (Pontos). W każdym okresie mitologii greckiej jest ona obecna w przeróżnych postaciach, szczególnie u pradziejów, gdy u boku swego męża, Uranosa (Nieba) - także zrodzonego z pierwotnego Chaosu, panuje nad światem i rodzi kolejnych bogów (archaniołów). Wraz z Gają wyłonili się z Chaosu (z pierwotnego obłoku planetarnego) bogowie: Uranos (Niebo) i Pontos (Morze). 

Greckie słowo γαῖα (transliterowane jako gaia i spolszczane jako gaja) jest koleteralną formą γῆ  (gē, doryckiego γᾶ ga i prawdopodobnie δᾶ da) oznaczającego Ziemię, słowem o niepewnym pochodzeniu.  R. S. P. Beekes sugeruje przed greckie pochodzenie. Grecko-Mykeańskie Ma-ka (trans. jako Ma-ga, "Matka Gaia") również zawiera pierwiastek ga-. Gaja, Gaia — to imię żeńskie, pochodzące od postaci z mitologii greckiej, Ziemi-Matki (gr. Γαῖα – "Ziemia"), lub stanowiące żeński odpowiednik łacińskiego imienia Gajusz (Gaius), należącego do nielicznej grupy najstarszych imion rzymskich. Czasem spotyka się interpretację pochodzenia Ziemi jako obłoku materii oderwanego od dzisiejszej planety Uran symbolicznie rozumianej jako Brama Niebios, która osiadła na dzisiejszej orbicie. 

Gaja, Gaea, Gaia to prabogini Ziemi w mitologii greckiej, płodności i macierzyństwa, małżonka Uranosa, Matka-Ziemia. Gaja i Uranos byli pierwszą grecką parą bogów. Gaja jako Bogini-Matka miała wiele potomstwa z Prabogami, choć była małżonką Uranosa, z którym miała tytanów, cyklopów i hekatonochejrów. Uranos nie był z nich zadowolony i wszystkich wrzucił do Tartaru. Ocaleli tylko tytani, jednak Gaja kochała wszystkie swoje dzieci i kazała tytanowi Kronosowi pokonać Uranosa. On to zrobił i uwolnił braci. Kult Gaji jako bogini Ziemi - żywicielki całej natury był szeroko praktykowany w dawnej Grecji, a także lokalnie kwitnie aż do czasów współczesnych. W ofierze Gaji, Matce-Ziemi, składano czarną owcę, a główne znane ośrodki kultu to Dodona, Ateny, Sparta, gdzie była czczona jako żywicielka świata i bogini znająca przeznaczenie oraz opiekunka dzieci. 

Gaja to imię greckiej Bogini Ziemi, pramatki wszystkiego, co żyje i wyrasta z ziemi. Liczba energii tego imienia w dawnej numerologii greckiej wynosi sześć. Nie może być inna, bo tylko szóstka wyraża te moce, które zawarte są w życiu Natury jako całości. Gaja Aeterna, w transkrypcji polskiej – Wieczna Gaja, nawiązuje do greckiego mitu Bogini Ziemi – Wielkiej Matki, twórczyni świata, źródła wszelkiego życia. Imię własne, w pewien sposób kształtuje naszą tożsamość, a pewnie także do czegoś zobowiązuje. Gaja Aeterna symbolizuje kontinuum. Trwa od początku życia i trwać będzie tak długo jak trwać będzie życie, co się przekłada na nowoczesne hipotezy i teorie naukowe o samoregulacji przyrody i biosfery ziemskiej. 

Najpierw mityczna Gaja związała się z Pontosem, ze związku tego narodziły się pierwsze bóstwa morskie, są to Pontoidzi: Nereus, Forkos i Taumas oraz Pontoidki: Eurybia i Keto. Później stała się małżonką innego swego syna, Uranosa. Z tego z kolei związku narodzili się: najpierw hekatonchejrowie czyli sturęcy, następnie cyklopi, a w końcu tytani (demony). Uranos obawiając się siły i potęgi swego demonicznego potomstwa strąca cyklopów i sturękich do Tartaru (Piekieł). Gaja nie chcąc, by ich los podzielili również tytani, namawia ich, by podnieśli bunt przeciw ojcu, jednak ci obawiają się jego gniewu, wybija się jedynie najmłodszy, Kronos, który staje się przywódcą buntu. Nie przystępuje do niego natomiast najstarszy, Okeanos. Gdy Uranos zsyła nocną porę, by zaznać miłości z Gają, Matką-Ziemią, wówczas wszyscy bracia i siostry rzucają się na ojca, a Kronos odcina mu genitalia i rzuca za siebie. Lecą one ponad lądami, a ze spadających kropel krwi Gaja rodzi boginie zemsty Erynie oraz nimfy "Jesionowe" (były związane z drzewami – jesionami), a w dalszej przyszłości z kropli nasienia z urwanych genitaliów, Ziemia-Gaja urodzi potężne plemię gigantów (tytanów). Władzę obejmuje syn Gai, przywódca buntu, Kronos. 

Kronos połyka każde ze swych nowo narodzonych dzieci, więc jego małżonka Rea prosi swych rodziców, Uranosa i Gaję, by ci pomogli jej ukryć najmłodsze dziecko, przyszłego króla bogów i bóstw, Zeusa. Pomagają jej, jednak Matka-Ziemia Gaja widząc jak później Zeus potraktował tytanów strącając ich do Tartaru, najpierw wraz z Uranosem wróży mu utratę tronu z rąk swego syna, zrodzonego z małżonki Metis, a następnie występuje przeciwko królowi bóstw i rodzi gigantów, którzy mieli obalić bóstwa  olimpijskie. Jej plan jednak się nie udaje, a giganci zostają wybici. W końcu Gaja łączy się w miłości z czarną otchłanią podziemia, Tartarem (Piekłem) i rodzi najpotężniejszego potwora wszech czasów, Tyfona. Tylko Zeus (Jowisz) był mu w stanie sprostać i po ciężkich walkach pokonał go. 

Hipoteza Gai 

Wiele tradycji rodzimej wiary związanych z tradycyjnymi wierzeniami i kulturami sprawuje kult bogini Gaja (Gaja) jako Matki-Ziemi oraz zajmuje się propagowaniem poszerzenia świadomości Matki Ziemi. Wielu specjalistów od tradycji kultowych i filozoficznych uważa, że Gaja to pojęcie odnoszące się do Wielkiej Bogini znanej z pradawnych kultów preindoeuropejskich znanych od czasów neolitycznych. Gaja uważana jest w wierzeniach tradycyjnych za boginię ucieleśniającą Matkę Ziemię lub za uniwersalną energię przyrody czy energię świadomości planety Ziemi. Gaia to wtedy także coś jak uniwersalne pole świadomości całego ekosystemu, pole bioenergetyczne całej planety Ziemi. Rozpatrywanie całej planety Ziemi jako biodynamicznego organizmu z własną świadomością dążącą do równowagi ekosystemu stało się popularne od 1979 roku za sprawą James'a Lovelock'a i jego książki "Nowe spojrzenie na życie na Ziemi". 

Hipoteza Gai została rozpowszechniona po 1979 roku przez Jamesa Lovelocka, brytyjskiego pracownika NASA. Zasugerował on, że wszystkie istoty żyjące na Ziemi działają wspólnie, aby zachować na naszej planecie optymalne warunki do życia. Ziemia ma zdolność reagowania na zmiany panujących warunków, dostosowuje się do nich tak, by nadal mogło się rozwijać życie. Lovelock nazwał ten system Gaja, od imienia greckiej bogini uosabiającej Matkę Ziemię. Głównym wnioskiem do jakiego doszedł Lovelock podczas swoich badań naukowych, jest przeświadczenie, iż nie mamy do czynienia z Ziemią jako po prostu zbiorowiskiem przeróżnych organizmów, wytworów, substancji itp., powstałych na przestrzeni wieków i wchodzących przez lata w relacje ze sobą. Mamy natomiast do czynienia z superorganizmem – jedną, złożoną, spójną i harmonijną całością, która jest czymś więcej niż tylko sumą swych poszczególnych części. Gaja to jedno wielkie ciało, w którym zachodzą wewnętrzne procesy, wzajemnie na siebie oddziałujące, a przede wszystkim służące dobru całości. Cechą tego superorganizmu jest zdolność do homeostazy, samoregulacji, równowagi, dzięki której istnieje życie. Dzięki tej zdolności, jak pisze Lovelock „Gaja trwa w ciągłości z przeszłością sięgającą aż do samych początków życia, a w przyszłości trwać będzie tak długo jak trwać będzie życie”. Lovelock twierdzi, że to życie tworzy samodzielnie warunki do własnego istnienia.

Hipoteza przypisuje własności żywego organizmu planecie Ziemi jako całości. Gaja może być zdefiniowana jako złożona jedność zawierająca biosferę, atmosferę, oceany i gleby Ziemi; całość stanowiącą sprzężenie zwrotne systemów cybernetycznych poszukujących optymalnego fizycznego i chemicznego środowiska naturalnego dla życia na tej planecie. Całkowity zakres żyjącej materii na Ziemi, począwszy od wielorybów po wirusy, od dębów po glony, może być uznany za żyjącą jedność zdolną do utrzymywania atmosfery Ziemi, która przystosowuje się do wszystkich jej potrzeb. Lovelock twierdzi że to przyroda organiczna wytwarza atmosferę, nie zaś odwrotnie. Wcale nie środowisko naturalne umożliwiło pojawienie się i rozwój życia: to istoty żywe wytwarzają gaz, który pozwala im przetrwać, a więc biosfera ma zdolność kontrolowania swego środowiska naturalnego, chemicznego i fizycznego. 

Gaja trwa w ciągłości z przeszłością sięgającą aż do samych początków życia, a w przyszłości będzie trwać tak długo, jak będzie trwać życie. Gaia to jest to żywa istota planetarna. Ściślej mówiąc, temperatura, utlenianie, stan skupienia, kwasowość i pewne aspekty skał i wód są utrzymywane poprzez aktywne procesy reakcji przeprowadzane automatycznie i nieświadomie przez florę i faunę, co sprawia że istnienie planety znajduje się w równowadze dynamicznej, w homeostazie, i co ważne do homeostazy powraca. 

Jednym z najważniejszych dowodów potwierdzających hipotezę Gai jest stabilność ziemskiego klimatu. Badania geologiczne dowodzą, że klimat na Ziemi nigdy nie był niekorzystny dla życia, nawet w najkrótszym okresie. Nigdy nie było ani za zimno ani za ciepło, oceany nigdy nie zamarzały ani nie gotowały się w przeciwieństwie do innych planet. Epoka lodowcowa objęła tylko tereny powyżej 45 równoleżnika. Tymczasem temperatura Słońca przez wieki zmieniła się i to znacznie, zarówno na plus jak i na minus, jednakże na Ziemi temperatura jest stała. Wyjaśnienie tkwi w nagromadzeniu się gazów tworzących atmosferę Ziemi. Gazy te emitowane są przez organizmy żywe. Pozwalają one przenikać optymalnej dla życia na Ziemi ilości promieni słonecznych. W filtrowaniu promieniowania słonecznego główną rolę pełnią chmury. 

Woda wyparowuje z oceanów, później opada w postaci deszczu. Pozostaje zawieszona w postaci chmur jednocześnie odbijając ciepło. Chmura jest nie tylko parą wodną, para wodna może uformować się w chmurę tylko wówczas gdy zgromadzi się wokół jakichś stałych drobinek. A tymi drobinkami są kryształki kwasu siarkowego, produkowane przez morskie algi. Stwierdzono że gęstość alg w Oceanie Spokojnym podwoiła się w ciągu dziesięciu lat (lata 80-te XX wieku). Nie wiadomo dlaczego, ale wiadomo że to algi absorbują gaz węglowy, a wydzielają gaz siarkowy. Te dwie czynności przyczyniają się do oczyszczenia atmosfery z nadmiaru węgla produkowanego przez przemysł i do zwiększenia liczby chmur. Algi uczestniczą zatem w procesie oczyszczania planety i neutralizowania tendencji do jej "przegrzewania się". Można by sądzić, iż jest to dowód na to, że hipoteza Gai jest zbudowana poprawnie. Algi – mikroorganizmy są zatem według Lovelocka systemami regulacyjnymi Gai. 

Lovelock proponuje całkiem inną perspektywę spojrzenia na ekologię i jej zadania. Weźmy pod uwagę np.: problem zanieczyszczeń. Z jednej strony Lovelock dowodzi, że produkcja zanieczyszczeń stanowi ważny problem i może zagrozić ziemskiej równowadze. Z drugiej strony, wbrew materialistycznym ekologom, twierdzi, że sama produkcja zanieczyszczeń, nie jest czymś wbrew naturze, bo każdy organizm produkuje zanieczyszczenia, tym więcej, im bardziej jest złożony. Problemem ekologicznym nie jest sama produkcja zanieczyszczeń, ale to czy potrafimy poradzić sobie z nimi tak, aby nie stanowiły zagrożenia. Podobne podejście reprezentuje Lovelock w stosunku do tzw. dziury ozonowej, która jego zdaniem w długofalowej strategii Ziemi, w ogóle nie musi być problemem Gai ale na pewno stanowi potężne zagrożenie dla człowieka. Taka jest strategia Gai – zamiast prób cofania się do czasów, gdy danego problemu nie było, podejmuje nowe wyzwania. Lovelock pisze „Gaja przystosowuje się do sytuacji i przemienia niszczycielskiego intruza w potężnego przyjaciela”. 

Hipoteza Gai stała się inspiracją dla licznych badań naukowych dotyczących wpływu biosfery na procesy chemiczne i klimat Ziemi. Jednym z ciekawszych projektów naukowych było właśnie badanie zależności między wzrostem glonów oceanicznych a klimatem. Rozważania owe prowadziły do wniosku, że działalność tych morskich organizmów ma wpływ na tworzenie się chmur, zwiększających chociażby albedo planety. Zdaniem Lovelocka, kiedy działalność jakiegoś organizmu sprzyja środowisku oraz samemu organizmowi, nastąpi rozprzestrzenienie się zarówno organizmu jak i środowiska. W efekcie, zmiana organizmu i środowiska stanie się globalna. Odwrotny proces jest także możliwy i każdy gatunek, który ujemnie wpływa na środowisko jest skazany na śmierć, lecz życie trwa nadal.

Kolejnym, najsłynniejszym argumentem na potwierdzenie tezy Lovelocka było systematyczne zachowanie się teoretycznej planety określanej jako Daisyworld (Świat Stokrotek), która, podobnie jak Ziemia, utrzymuje swoją globalną temperaturę na stałym poziomie w obliczu czasu i zwiększającej się energii słonecznej. Planeta Daisyworld jest modelem, ukazujący sposób, w którym stan homeostazy może być utrzymany przez pojedyncze organizmy działające jedynie we własnym interesie, dostarczając globalnemu systemowi rozsądnie stałego zakresu temperatur w obliczu rosnącej siły promieniowania słonecznego.

Równowaga Gai może być jednak zachwiana w przypadku wielkich kataklizmów, np. trzęsień ziemi czy zderzeń z wielkimi meteorytami. Te kataklizmy mogą doprowadzić do wyginięcia wielu gatunków, jednak pozostałe gatunki znajdą sposób by się przystosować. Pojawia się również nowe i zapełnią istniejące nisze ekologiczne. Tak więc mimo wielkich zmian równowaga biologiczna zostanie przywrócona i życie na planecie ocaleje. Lovelock zauważa, że Ziemia jest kompleksem licznych procesów. Twierdzi, że naukowcy badający tylko poszczególne z nich nie mogą zrozumieć całokształtu, a przez to wypaczają interpretacje i w końcu samą naukę. Twierdzi, że już niedługo okaże się, czy wobec grożącej nam globalnej katastrofy środowiskowej powróci właściwe rozumowanie syntetyczne. W tym miejscu jego teoria wychodzi naprzeciw ruchom ekologicznym, które postulują powrót do pojmowania Ziemi jako wspólnego dobra i całościowego układu. Według Lovelocka szczególnym zagrożeniem jest wypalanie lasów deszczowych. Zwraca on uwagę na niszczącą siłę przemysłu i zagrożenia związane z eksploatacją zasobów naturalnych. Dalsze intesyfikowanie działań szkodzących Ziemi-Gai mogą spowodować, że człowiek zostanie zgładzony - w niezwykłym odruchu obronnym naszej planety, która przetrwa dla innych form życia, które są mniej niszczycielskie dla całej przyrody czy biosfery. 

James Ephraim Lovelock - urodzony 26 lipca 1919 w Letchworth Garden City – to brytyjski naukowiec, ekolog. Studiował na Uniwersytecie w Manchesterze i Londynie i ma doktorat z nauk medycznych. Wykładał na Uniwersytetach Yale, Harvard i Baylor College of Medicine w Stanach Zjednoczonych. Lovelock przez wiele lat zajmował się wynalazkami, a niektóre z jego opracowań zostały wykorzystane przez NASA w programach badań kosmicznych. To właśnie podczas pracy dla NASA Lovelock opracował hipotezę Gai. Obecnie jest on przewodniczącym Marine Biology Association, w 1974 został wybrany członkiem Royal Society w Londynie, a w 1990 otrzymał nagrodę Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (Akademii Nauk Holandii). Na stałe mieszka na wsi w Kornwalii, na południu Wielkiej Brytanii. Lovelock napisał ponad 200 prac obejmujących różne dziedziny: biologię, chemię, medycynę i geofizjologię. Jest autorem ponad 50 patentów. Większość wynalezionych przez niego urządzeń ma zastosowanie w pomiarach chemicznych. Jeden z nich - Electron Capture Detector – okazał się istotny dla poszerzania świadomości ekologicznej. Właśnie dzięki niemu, po raz pierwszy, udało się skutecznie wykryć zalegające w środowisku pozostałości po pestycydach i innych związkach chemicznych. 

"GAJA. Nowe spojrzenie na życie na ziemi", Warszawa 2003, Prószyński i S-ka ISBN 83-7180-252-8 (GAIA. A New Look At Life on Earth 1979). 

"Ages of Gaia", (1988, revised ed. 1995) Oxford University Press ISBN 0-393-31239-9

"Gaia: The Practical Science of Planetary Medicine", Gaia Books (1991 ed.) Oxford University Press (2001 ed.) ISBN 0-19-521674-1

"Homage to Gaia: The Life of an Independent Scientist", Oxford University Press (2000) ISBN 0-19-860429-7 (autobiografia Lovelocka). 

© Wszelkie prawa do publikacji zastrzeżone przez: ekogajusz.blogspot.com